قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
منطقه سیزده یکی از مناطق شرقی تهران است که در سال‌های اول حکومت پهلوی دوم، کسی ساکن این منطقه نبود، زیرا در بیرون محدوده تهران قرار داشت. این منطقه با به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه قاجار و ساخت کاخ‌هایی به فرمان او، اسم و رسمی یافت. قصر دوشان‌تپه در بیرون از منطقه سیزده و در شرق بزرگراه شهید عباس دوران امروزی قرار داشت.
امروزه این محدوده در مجموعه‌های نظامی شرق تهران واقع است. این قصر شامل باغ و عمارت زیبایی بود که بر فراز تپه‌ای ساخته شده بود. البته ناصرالدین شاه که به شکارگاه‌های این منطقه بسیار علاقه‌مند بود، به ساخت یک قصر بسنده نکرد. او دستور ساخت قصر دیگری را در همان حوالی داد که به قصر فیروزه معروف است. میرزا مهدی‌خان شقاقی، طراح و شیر جعفرخان، معمار این بنا بودند. امروزه بخشی از شرق بزرگراه بسیج به منطقه قصر فیروزه معروف است. بنای این قصر نیز در محدوده مناطق نظامی شرق بزرگراه شهید دوران امروزی قرار داشت. کار احداث این قصر در سال ۱۲۸۷ هجری آغاز شد و اتمام آن چهار پنج سالی به درازا کشید. در ۱۳۰۲ هجری نیز ناصرالدین شاه دستور داد قصر دیگری در سرخه‌حصار بسازند که آن را قصر یاقوت نامید.
بنای بیمارستان شهید لواسانی در سرخه‌حصار، یادگار همین قصر است. در ۱۳۳۶ خورشیدی و در حکومت پهلوی دوم، باغ این قصر و تأسیسات آن را با تصویب مجلس به سازمان بیمه‌های اجتماعی واگذار کردند که به بیمارستان ریوی تبدیل شد. در دهه بعد، بخش‌های روانی و جراحی نیز به آن افزودند، تا اینکه در ۱۳۵۵ با تصویب مجلس، به بیمارستان عمومی تبدیل شد. اکنون همان مرکز، بیمارستان و مرکز فوق‌تخصصی‌قلب دکتر لواسانی است. بخش‌هایی از بوستان جنگلی سرخه‌حصار در منطقه سیزده واقع شده که در عصر قاجار و حتی در زمان پهلوی شکارگاه شاهان و درباریان بود. در ۱۳۵۹ این منطقه به پارک ملی تبدیل شد. این بوستان یکی از قدیمی‌ترین مراکز طبیعی حفاظت‌شده جهان است.
پس از به قدرت رسیدن دودمان پهلوی، اراضی دوشان‌تپه و محدوده اطراف آن نیز دستخوش تغییرات زیادی شد.
رضا شاه دستور داد تا حصارها و دروازه‌های گرداگرد شهر را خراب کنند و خیابان‌ها و میدان‌های جدیدی در پایتخت بسازند. منطقه ۱۳ در زمان رضاشاه هم بیرون از محدوده تهران بود. رضا شاه در این سال‌ها به ساخت کارخانه‌های بسیاری در اطراف تهران دست زد. زمین‌های منطقه ۱۳ را که از اراضی دوشان‌تپه بودند، برای ساخت برخی از کارخانه‌ها مناسب تشخیص دادند.
در سال ۱۳۱۷ شمسی نخستین کارخانه برق دولتی با نام ژاله (محله صفای امروزی) راه‌اندازی شد. تجهیزات این کارخانه را از شرکت اشکودای کشور چکسلواکی خریده بودند. بعدها تجهیزات بیشتری به این کارخانه آوردند. قرار بود برق این کارخانه برای روشنایی گذرگاه‌ها و سپس منازل استفاده شود. محل این کارخانه در ضلع شمال شرقی میدان شهدای امروزی قرار داشت که امروز هم شرکت برق منطقه‌ای تهران در آن واقع است.
همچنین موزه صنعت برق نیز در این مجموعه قرار دارد. این موزه در ۱۳۷۴ راه‌اندازی شد که در آن، اسناد و اشیا برق از حدود ۱۲۰ سال پیش، به همراه پیشرفت‌های این صنعت در ایران در معرض دید عموم قرار گرفته است. تقریباً همزمان با این کارخانه، کارخانه هواپیماسازی شهباز نیز در این محدوده (محله نیروی‌هوایی امروزی) راه‌اندازی شد.
در این کارخانه وسایل یدکی و اتاق هواپیما تولید و ساخته می‌شد. امروزه محدوده این کارخانه و اراضی اطراف آن به ستاد نیروی هوایی ایران تبدیل شده است. در ۱۳۵۷ همافران این مجموعه پس از بیعت تاریخی خود با امام خمینی(ره) در مدرسه علوی، با نیروهای گارد شاهنشاهی درگیر شدند. با کمک مردم، این پادگان مهم سقوط کرد و به سقوط دیگر اماکن نظامی شهر شتاب بخشید.
چنان که اشاره کردیم، تا پایان سلطنت پهلوی اول، هنوز کسی در این منطقه ساکن نشده بود. در دوره پهلوی دوم زمین‌های این منطقه که غالباً به فرزندان وثوق‌الدوله اختصاص داشتند، تفکیک و قطعه‌بندی شدند و بیشتر آنها به کارکنان نیروی هوایی ایران داده شد.
به این‌ترتیب محله نیروی هوایی شکل گرفت. پیش از این نیز محله صفا در غرب منطقه ساخته شده بود. اراضی این منطقه در اواخر دهه بیست صاحبی نداشت، لذا برخی از مهاجران به این محدوده می‌آمدند و بدون مجوز و خرید زمین‌ها به ساخت خانه می‌پرداختند. به‌همین دلیل، این محله به مفت‌آباد آوازه یافت.
بیشتر ساکنان این محله که بعد از پیروزی انقلاب صفا نام گرفت، به دستفروشی مشغول بودند. تهران‌نو از محله‌های خوب این منطقه است که در شرق منطقه واقع شده است. اراضی این محله نیز متعلق به فرزندان وثوق‌الدوله بودند. نام بیشتر خیابان‌های این محله مزین به نام شاعران ایران‌زمین است.
در تقسیمات شهری، منطقه ۱۳ به چهار ناحیه و سیزده محله تقسیم شده است. مساحت این منطقه در حدود ۱۳ کیلومتر مترمربع و جمعیت آن، بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، بیش از ۲۵۰ هزار نفر است.
- مروری بر وضعیت منطقه ۱۳
مهم‌ترین بخش از عناصر ساختار فضایی این منطقه در لبه آن قرار دارند. محور دماوند مرز شمالی منطقه ۱۳ را تشکیل داده است. این محور در عین حال منطقه ۱۳ را به ساختار فضایی شهر تهران متصل کرده است. علاوه بر این، میدان امام حسین(ع) و بازار شهرستانی به‌عنوان یک فضای شهری و یک پهنه فعالیتی مهم با پتانسیل‌های فرامنطقه‌ای در ابتدای محور دماوند قرار دارند و نقش غیرقابل انکاری در قسمت غربی منطقه ۱۳ برعهده دارند. علاوه بر این در بخش جنوبی منطقه خیابان پیروزی نقش یک مرز را برعهده گرفته است.
اگرچه این محور اهمیتی مشابه محور دماوند ندارد، با این حال در مقیاس منطقه‌ای مهم است و امکان فعالیت پیاده موجب رونق فعالیت‌ها در بدنه خیابان شده است. میدان شهدا نیز به‌عنوان یک گره فعالیتی با ویژگی‌های عملکردی شهری و دارای نقش تاریخی، در لبه جنوب غربی این منطقه قرار گرفته است. مرز غربی منطقه خیابان ۱۷ شهریور است که این محور نیز دارای ویژگی‌های مهم فعالیتی و همچنین تاریخی است (طرح تفصیلی منطقه ۱۳، ۱۳۸۵).
در لبه شرقی منطقه پارک ملی سرخه‌حصار قرار گرفته است. این پارک یک پتانسیل فرامنطقه‌ای در شهر تهران محسوب می‌شود. با این همه به واسطه بزرگراه شهید یاسینی ارتباط آن با منطقه ۱۳ قطع شده است. در پهنه جنوبی پارک جنگلی سرخه‌حصار نیز اراضی نظامی قصر فیروزه قرار دارند که دارای ویژگی‌های زیست‌محیطی و تاریخی مهمی هستند. در عین حال اراضی نظامی نیروی هوایی در میانه منطقه گسست عمیقی بین بخش شرقی و غربی منطقه ایجاد کرده‌اند و انسجام فضایی آن را از بین برده‌اند.
کارخانه مهمات‌سازی نیز از دیگر عناصر درشت دانه نظامی است که در این منطقه واقع شده است. گسست بین دو بخش منطقه و وجود کاربری‌های درشت دانه و اراضی نظامی منجر شده است تا ساختار پیوسته درونی در منطقه وجود نداشته باشد و به عدم شکل‌گیری یک کل واحد منجر شده است (طرح تفصیلی منطقه ۱۳، ۱۳۸۵). از جمله موارد مورد اشاره در طرح تفصیلی تأمین کمبود خدمات در ابعاد مختلف و همچنین تقویت فضاهای فرهنگی ـ تفریحی است. همچنین بر توانمندسازی بافت فرسوده و افزایش متعارف تراکم ساختمانی نیز در این طرح تأکید شده است. از موارد مهمی که در طرح تفصیلی این منطقه مشاهده می‌شود جلوگیری از افزایش جمعیت است.
سازگاری بین کاربری‌های شهری نیز از معیارهای مورد نظر است. با توجه به وسعت محدوده‌های نظامی، ضروری است تا در صورت آزادسازی از این اراضی در راستای نیازهای منطقه استفاده شود (طرح تفصیلی منطقه ۱۳، ۱۳۸۵). بر اساس جدول ۱۴ نرخ رشد جمعیت منطقه ۱۳ تا سال ۱۳۷۵ مثبت بوده است. این نرخ همچنین از سال ۱۳۹۰ کاهش پیدا کرده است.
از مجموع ۹۰ برنامه تهران‌گردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، یک برنامه کامل به بازدید از منطقه سیزده اختصاص یافت. در این برنامه، از دوازده نقطه منطقه سیزده بازدید به‌عمل آمد و با برخی از ساکنان این منطقه گفت‌وگو شد. پس از این بازدیدها، نظرات مردم درباره مسائل مورد بحث در مجموعه شورای‌شهر و گروه‌های کارشناسی مختلف شورا ارائه شد.
گفتنی است به‌دلیل اهمیت مسائل و مشکلات منطقه و همچنین ضرورت مشاهده آنها از نزدیک، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاه‌های دیگر همچون رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیرکل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه‌ریزی سازمان زیباسازی، به‌همراه شهردار منطقه و معاونان ایشان، نگارنده را همراهی می‌کردند.
نظر شما